Shishe qumështi, varëse ari, këpucë fëmijësh, shkrepësa... Artefakte të të zhdukurve nga lufta e fundit e Kosovës qëndrojnë të shpërndara nëpër shtëpi, zyra e bodrume. Disa janë humbur e disa janë dëmtuar. Gati tri dekada më vonë - kur bota shënon Ditën Ndërkombëtare të të Zhdukurve me Forcë - familjet dhe shoqëria civile ende po kërkojnë një muze të përhershëm për të nderuar të zhdukurit.

Edhe 26 vjet pas fundit të luftës në Kosovë, Fatmire Januzi mban mend saktësisht se si dukeshin rrobat që bashkëshorti i saj kishte të veshura kur e pa për herë të fundit.

Gjatë luftës, ajo humbi kontaktet me bashkëshortin dhe, deri në vitin 2003, kur u gjet trupi i pajetë i tij në varrezat masive në Suhodoll të Lipjanit, Fatmirja nuk dinte asgjë për të.

Me trupin e tij u gjetën edhe rrobat që ai kishte veshur.

“S’na ka mbetur asgjë [nga ai]. Nuk e di se kush i ka marrë [rrobat], ne familja s’kemi kurrgjë. Do të kisha pasur qejf t’i kem”, thotë Fatmirja për Radion Evropa e Lirë.

Ajo do të donte t’i kishte edhe për t’ua treguar tre fëmijëve të saj, që ishin shumë të vegjël për ta mbajtur mend babanë e tyre.

“Më mbetet merak ta kem një shenjë nga ai”, shton Fatmirja, e cila ishte shtatzënë me djalin e saj të vogël kur bashkëshorti i saj u zhduk me forcë dhe po rriste edhe dy fëmijët e tjerë, dy vjeç dhe tetë muajsh.

Fat krejt tjetër kishte këto vite Natasha Shqepanoviq, nga Istogu, të cilën lufta e fundit në Kosovë e la pa prindërit e saj.

Në shtëpinë e saj, Natasha ruan punimet e dorës që nëna e saj i kishte bërë me grep dhe letrat e shkruara nga dora e babait të saj, që ishte profesor.

Trupi i pajetë i babait të saj - i identifikuar përmes analizës së ADN-së - u gjet në vitin 2003, ndërsa për fatin e nënës së saj nuk mori vesh kurrë asgjë.

Por, kujtimet që kanë lënë ata dy prapa - punimet dhe dorëshkrimet e tyre - ajo thotë se do t’i dhuronte me shumë dëshirë për një muze në Kosovë, ku përveç artefakteve, do të donte të kishte edhe ndonjë përshkrim për jetën e tyre.

Me kërkesën për krijimin e një muzeu të përhershëm për të pagjeturit pajtohet edhe Fatmirja dhe shumë familjarë të tjerë të personave të pagjetur.

Pse janë të gatshëm ata t’i dorëzojnë gjësendet më me vlerë që kanë nga personat e tyre të afërt?

Për një qëllim më të madh, thotë Natasha.

“Do të doja që të mbetej diçka e shënuar për brezat që do të vijnë - biografitë e tyre, sendet që kanë mbetur prej tyre - që gjeneratat e ardhshme të mund t’i lexojnë, që të shërbejnë si një paralajmërim dhe udhërrëfyes se si duhet të jetohet në të ardhmen pa tragjedi të tilla, pa rrëmbime”, thotë Natasha.

“Ta përcjellim mesazhin që kjo të mos ndodhë më kurrë, askujt, në asnjë vend të botës”, shton ajo.

Edhe pse dhimbjen e tyre dhe kërkesën për drejtësi nuk e zëvendësojnë dot, përfaqësuesit e këtyre familjarëve kanë ngritur zërin që shumë vite për të kërkuar një muze të tillë.

Ahmet Grajqevci, që ka punuar që 26 vjet në gjetjen e trupave të të pagjeturve, tregon se shumica e artefakteve që posedon Instituti i Mjekësisë Ligjore, janë gjësende të gjetura gjatë vetë gërmimeve në varreza masive.

Rroba, krehër, shkrepësa, kartmonedha, shishe të foshnjave e lodra të fëmijëve… Të gjitha këto gjësende kanë kaluar nëpër duart e Grajqevcit ndër vite.

Nga ai, ato ose janë marrë nga familjarët, ose tani ndodhen në bodrumin e ndërtesës së njohur si "Rilindja" në Prishtinë, ku ruhen të sistemuara nëpër pako të ndryshme nga Insituti i Mjekësisë Ligjore.

Por, puna për ruajtjen e tyre sipas standardeve ndërkombëtare nisi shumë vonë, thotë Grajqevci, kryetar i Këshillit të Familjarëve të të Zhdukurve.

“Është bërë një punë, por me vonesë është bërë kjo punë, sepse artefaktet humben. Vetë familjarëve u humbasin”, thotë ai për Radion Evropa e Lirë.

“Ne kemi kërkuar që të gjitha artefaktet të ruhen dhe të vendosen në një muze. Vetë familjarët vazhdimisht na bëjnë presion se pse nuk është bërë ende”, shton ai.

Në fund të vitit të kaluar, Qeveria e Kosovës miratoi themelimin e një Muzeu të Gjenocidit dhe Përpjekjes për Liri.

Radio Evropa e Lirë pyeti Ministrinë e Kulturës, Rinisë dhe Sportit se deri ku kanë mbërritur punimet për këtë muze, por nuk mori përgjigje.

Disa artefakte të të zhdukurve nga lufta e fundit në Kosovë ndodhen nëpër disa muze lokale nëpër Kosovë, si në atë të qytetit të Mitrovicës së Jugut.

Në atë muze, prej vitit 2014, në nëntë kuti druri gjenden veshjet me të cilat ishin gjetur trupat e pajetë të nëntë personave - të zhdukur që nga lufta.

Por, më shumë artefakte ndodhen pak metra larg muzeut, në zyrën e Gjylë Hazirit, kryetares së organizatës "Zëri i Prindërve".

Lapsa, kalkulatorë, gërshërë, çelësa, fletore e tespihe.

Gjyla, e cila ka 21 vjet që punon në organizatën "Zëri i Prindërve", tregon se vetë familjarët i kanë dhuruar ato artefakte tek ajo.

“Secila nënë po thotë ‘po unë kur të vdes, kush m’i ruan këtu?’ Më mirë t’i lë këtu’”, thotë Haziri.

Së fundi, për nder të rreth 1.600 personave ende të zhdukur nga lufta në Kosovë, është ngritur edhe një memorial me emrat e tyre.

Por, ekspozitat e herëpashershme dhe dhomat e vogla nëpër muze të ndryshëm nuk mjaftojnë. Të pagjeturit duhet të kujtohen e nderohen me një muze të veçantë e të përhershëm në nder të tyre, thotë Mërgim Memoviq, nga Qendra Burimore për Personat e Pagjetur.

“Jo vetëm që do të përkujtoheshin personat e zhdukur, por nuk do të harroheshin as krimet e bëra dhe kjo do t’u shërbente edhe gjeneratave të ardhshme që fatkeqësisht, si duket, kanë harruar çfarë ka ndodhur, sepse kanë lindur pas luftës”, thotë Memoviq për Radion Evropa e Lirë.

Sipas Fondit për të Drejtën Humanitare, lufta e fundit në Kosovë la rreth 13 mijë persona të vdekur.

Ndërsa, shoqëria civile dhe familjarët e të zhdukurve janë ankuar vazhdimisht për progresin e ngadaltë në gjetjen e personave të zhdukur me forcë gjatë asaj kohe.

Ky proces ka stanguar për shkak të mungesës së bashkëpunimit mes autoriteteve të Kosovës dhe Serbisë.

E gjithë kjo ka bërë që statistika prej rreth 1.600 personash ende të zhdukur të përsëritet vazhdimisht, por jo edhe rrethanat e tyre.

Kjo e shqetëson Memoviqin, i cili dëshiron që të pagjeturit të mos kujtohen vetëm si shifër.

“Nëse do të themelohej një muze i tillë, atëherë të gjithë do të mund të shkonin për të parë se çfarë ka ndodhur, kush është zhdukur… për të kuptuar që ai person e ka pasur një hobi. Shumë artefakte lidhen me artin, kulturën dhe jetën e përditshme që ata e kanë bërë”, thotë Memoviq.

“Kështu kuptohet se këta persona kanë jetuar dhe atyre u janë ndërprerë jeta e ëndrra në gjysmë”, përfundon ai.